Artykuł

Bogusław Włodawiec

Bogusław Włodawiec

Poczucie koherencji, a zdrowie i choroba w koncepcji A. Antonovsky’ego


Aaron Antonovsky, zastanawiając się nad losami Żydów, którzy przeżyli obozy koncentracyjne, zauważył interesujące zjawisko. Część z nich, pomimo odzyskania wolności, pozostała zniechęcona do życia i zgorzkniała. Nierzadko zapadali na choroby i umierali kilka lat po wyzwoleniu. Inni, pomimo podobnych doświadczeń, zachowali optymizm i pogodę ducha. Pomimo odniesionego uszczerbku na zdrowiu, niejednokrotnie wiedli potem jeszcze długie i szczęśliwe życie.

Poszukując odpowiedzi na pytanie, co decyduje o tym, że jedne osoby zachowują zdrowie i długie życie, inne zaś stosunkowo łatwiej zapadają na choroby i żyją krócej, Antonovsky sformułował swoją koncepcję salutogenezy, w której najważniejszym pojęciem jest poczucie koherencji. U podstaw tej koncepcji leży założenie, że pomiędzy zdrowiem a chorobą istnieje kontinuum stanów, które należy rozumieć całościowo, jako dynamiczny proces równoważenia wymagań i zasobów w toku konfrontacji ze stresem. Zasadą, za pomocą której można wytłumaczyć, zdaniem autora, funkcjonowanie uogólnionych zasobów odpornościowych, jest globalna orientacja życiowa, nazwana przez Antonovsky’ego poczuciem koherencji. Według niego, osoby o silnym poczuciu koherencji mają tendencję do zachowań prozdrowotnych. Zdaniem Antonovsky’ego, uwzględniając pojęcie poczucia koherencji, można by wykryć nowe zasady rządzące odpornością człowieka na chorobę [3].

Poczucie koherencji to zmienna składająca się z trzech skorelowanych ze sobą składowych: poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności i poczucia sensowności.

  • Poczucie zrozumiałości określa stopień, w jakim człowiek spostrzega bodźce napływające ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego jako zrozumiałe, uporządkowane, spójne i jasne. Osoba o silnym poczuciu zrozumiałości spodziewa się, że bodźce z którymi zetknie się w przyszłości, niezależnie, czy będą pożądane czy niepożadane, będą przewidywalne. W najgorszym wypadku oczekuje, że jeśli jakiś bodziec ją zaskoczy, będzie go mogła do czegoś przyporządkować i wyjaśnić.
  • Poczucie zaradności określa stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające, by sprostać wymogom, jakie stawiają napływające bodźce. W sytuacji, gdy bodźce te są niepożądane, osoba o wysokim poczuciu zaradności uważa, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że wszystko ułoży się na tyle dobrze, na ile można się było rozsądnie spodziewać. W najgorszym wypadku przypuszcza, że konsekwencje niepomyślnego zdarzenia dadzą się jakoś znieść. Zasoby potrzebne by sprostać wymogom, to zasoby, którymi jednostka sama dysponuje lub którymi dysponują osoby, którym ufa i na które może liczyć.
  • Poczucie sensowności wyraża motywację jednostki do działania. Jest to stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów i wymagań jakie niesie życie warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania. Osoba o wysokim poczuciu sensowności spostrzega problemy jako wyzwania, które warto podejmować [3].

Poczucie koherencji jest zatem globalną orientacją człowieka, wyrażającą stopień, w jakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
  1. Bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny.
  2. Dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce.
  3. Wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania [3].


Do badania poczucia koherencji służy Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29), opracowany przez Aarona Antonovsky’ego. Wypełnianie kwestionariusza jest stosunkowo proste. Zadaniem osoby badanej jest ustosunkować się do 29 stwierdzeń, przy pomocy siedmiostopniowej skali, określającej reakcje osoby badanej wobec różnych sytuacji.

Badania przeprowadzone w Polsce, m.in. w Instytucie Psychologii Zdrowia oraz w Instytucie Psychiatrii i Neurologii, potwierdzają koncepcję Antonovsky’ego. Wyniki badań przeprowadzonych w IPZ wykazały, że współuzależnione kobiety przed terapią uzyskują stosunkowo niskie wyniki w zakresie poczucia koherencji. Ich niskie wyniki korelują z doznawaniem różnych form przemocy w małżeństwie z alkoholikiem, nadużywaniem leków uspokajających, przeciwbólowych lub nasennych, paleniem papierosów, tendencjami autoagresywnymi (próby samobójcze i samouszkodzenia) oraz agresywnymi zachowaniami wobec dzieci. Wyniki uzyskiwane w kwestionariuszu SOC-29 korelują ponadto z wynikami uzyskanymi przez badane kobiety w kwestionariuszu SCL-90, mierzącym nasilenie objawów psychopatologicznych, takich jak somatyzacje, natręctwa, nadwrażliwość interpersonalna, depresja, lęk, wrogość, myślenie paranoidalne i psychotyczność.

Okazało się także, że psychoterapia jest skuteczną metodą podnoszenia poczucia koherencji. Po ukończeniu podstawowego programu terapii współuzależnienia, badane kobiety uzyskiwały istotnie wyższe wyniki. Uzyskana poprawa okazała się trwała także pół roku po terapii. [5]

Zestawienie dotychczasowych badań kwestionariuszem SOC-29
w kolejności od najniższego do najwyższego poczucia koherencji w badanych grupach



Grupa
 Liczebność Poczucie
koherencji
- średnia
1. kobiety z zespołem depresyjnym (Warszawa) [1]   13  99
2. pacjenci z zaburzeniami nerwicowymi (Warszawa) [1]   36 102
3. pacjentki z zaburzeniami nerwicowymi (Warszawa)[1]   54 109
4. współuzależnione kobiety przed terapią współuzależnienia [4]  105 118
5. pielęgniarki z łódzkich szpitali [2] 1023 125
6. robotnicy fabryczni stanu Nowy Jork [3]  111 133
7. studenci amerykańscy [3]  336 133
8. grupa kontrolna zdrowych mężczyzn (Warszawa) [1]   31 136
9. próba reprezentatywna mieszkańców Izraela [3]  297 136
10. współuzależnione kobiety po terapii [5]   53 139
11. grupa kontrolna zdrowych kobiet (Warszawa) [1]   38 139
12. współuzależnione kobiety pół roku po terapii [5]   53 139
13. amerykańscy magistranci psychologii [3]   59 140
14. słuchaczki Studium Pomocy Psychologicznej (pracownice odwyku) [4]   66 141
15. pracownicy służby zdrowia w Edmonton [3]  108 149
16. studenci szkoły oficerskiej w Izraelu [3]  338 160




Sprawdź swoje poczucie koherencji, wypełniając Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 on-line.


Bibliografia


  1. Mroziak B., Czabała J., Wójtowicz S., Poczucie koherencji a zaburzenia psychiczne, Psychiatria Polska nr 3/1997, 257-268.
  2. Dudek B., Koniarek J., Poczucie koherencji a postrzeganie relacji między warunkami pracy, stresem i samooceną stanu zdrowia [w:] Alkoholizm i Narkomania, Nr 1(22)/1996, 65-74.
  3. Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Warszawa 1996. Fundacja IPN.
  4. Włodawiec B.; Bilans emocjonalny, poczucie koherencji i nasilenie destrukcyjnych skryptów charakterystycznych dla współuzależnienia u słuchaczy Studium Pomocy Psychologicznej; Warszawa 1998. IPZ.
  5. Kurza K., Funkcjonowanie psychologiczne kobiet współuzależnionych pół roku po terapii; Warszawa 2000. IPZ.



Opublikowano: 2005-01-06



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu