Z roku na roku do pracy pedagogicznej włączane są kolejne techniki i metody działania. Jedną z najciekawszych propozycji ostatnich lat wydaje się praca metodą dramy. Metoda ta wciąż budzi wiele kontrowersji wynikających przede wszystkim z niejednoznacznych definicji i szerokiego spektrum działań, które wchodzić mogą w skład tej metody. Mimo to z biegiem lat drama staje coraz popularniejsza, zarówno w szkole, jak i w projektach pozaszkolnych. Ćwiczenia dramowe pozwalają uczestnikom i uczestniczkom lepiej poznać, a przede wszystkim zrozumieć, otaczającą ich rzeczywistość, co wpływa na ich rozwój w wielu dziedzinach. Jednym z głównych aspektów rozwoju wydaje się zwiększenie umiejętności interpersonalnych, co z kolei przyczynia się do budowania i zacieśniania więzi międzyludzkich.

Do tej pory drama wykorzystywana była głównie jako jeden z elementów lekcji, czyniący ją bardziej inspirującą i ciekawszą dla uczniów. Coraz częściej jednak do metody dramy sięgają również przedstawiciele trzeciego sektora, wykorzystując ją w przygotowywanych przez siebie projektach. W Polsce zaczynają nawet powstawać organizacje pozarządowe, których głównym celem jest działanie metodą dramy, jak chociażby Stowarzyszenie Praktyków Dramy "Stop-Klatka". Działania przedstawicieli trzeciego sektora różnią się znacząco od zadań, które wykonuje szkoła, różny jest też efekt ich pracy. W moim odczuciu czas skoncentrować się nie tylko na badaniach i projektach realizowanych w ramach edukacji formalnej, ale i aktywności organizacji pozarządowych, które pracując na ulicy, w miejscu zamieszkania danej społeczności lokalnej, mają szansę wpływać i pomagać wszystkim mieszkańcom i mieszkankom danego terenu, bez względu na ich wiek i wykształcenie.

W poniższym artykule chciałabym przybliżyć pojęcie dramy edukacyjnej, wskazać na funkcje i role, które pełni, przedstawić kilka podstawowych technik stosowanych w pracy tą metodą.

Definicja dramy

Trudno o jednoznaczną definicję dramy. Autorzy i autorki zajmujący się tym tematem ujmują w definicjach różne jej cechy i właściwości. Na potrzeby tego artykułu przywołam kilka definicji najbardziej znanych badaczek zajmujących się dramą, następnie przedstawię różnicę między dramą a teatrem oraz klasyfikację dramy.

Definicje dramy, które odnaleźć możemy w polskiej literaturze:

"[Drama to] techniki teatralne wykorzystywane do celów edukacyjnych" [1].

"Drama to typ zajęć, w których wykonywanie zadań opiera się na budowaniu granicy między fikcją i rzeczywistością, w jakiej dziecko uczestniczy przez bycie w roli" [2].

"Drama jest to uwarunkowana psychopedagogicznie metoda nauczania i wychowania, oparta o spontaniczną aktywność dziecka, przejawiająca się w improwizowanych grach i zabawach poprzez system gestów, mimiki i słów, której istotą jest przyjemność i satysfakcja z odgrywania roli oraz identyfikowanie się z nią, oparta na doświadczeniach dziecka, dająca mu możliwość poznania samego siebie i otaczającego go świata oraz zaangażowanie we własne środowisko" [3].

"Podstawą dramy jest fikcyjna, wyobrażeniowa sytuacja, która powstaje wówczas, gdy kilka osób we wspólnej przestrzeni, przedstawia coś, co nie jest w danym czasie obecne, używając jako środków wyrazu swoich ciał i głosów" [4].


"Drama jest metodą wspierającą nauczanie przedmiotowe, ułatwiającą rozwój zdolności umysłowych. Ale drama jest przede wszystkim metodą całościowego, wszechstronnego rozwijania osobowości i doskonalenia komunikacji interpersonalnej. Jest metodą wychowania moralnego" [5].

By móc w pełni wyjaśnić pojęcie dramy, autorzy i autorki często porównują ją z teatrem. Poprzez zrozumienie różnic między nimi jesteśmy w stanie pełniej pojąć znaczenie dramy. Poniższa tabelka przedstawia główne różnice między dramą a teatrem:

Tab. 1 Różnice między dramą a teatrem

Teatr	Drama
Podział na widzów i aktorów. Aktor pełni funkcje medium, które wyzwala emocje widzów. Aktor grając postać koncentruje się na technice aktorskiej - tekście, dykcji, gestach. Praca ze scenariuszem.	Brak podziału na widzów i aktorów. Najważniejszy jest rozwój jednostki, która uczestniczy w dramie. Uczestnik dramy zachowuje się naturalnie, angażuje się w sytuacje i nie koncentruje na sztuce aktorskiej. Improwizacja, brak scenariusza.

Zrozumienie pojęcia dramy ułatwia również jej klasyfikacja. Do najbardziej podstawowej klasyfikacji dramy zaliczyć możemy podział na psychodramę i dramę edukacyjną (stosowaną).

Psychodrama jest metodą terapeutyczną, opartą na emocjach uczestników i uczestniczek oraz sytuacjach, w które są oni uwikłani w rzeczywistości. Podczas gdy w dramie edukacyjnej konflikt i role są hipotetyczne, w psychodramie pracuje się na problemach autentycznych, osobistych i wynikających z doświadczeń uczestników i uczestniczek. Psychodrama daje człowiekowi szanse wytłumaczenia sobie własnej sytuacji życiowej [6].

Drama edukacyjna to: "metoda dydaktyczno-wychowawcza angażująca w działanie ucznia całą jego wiedzę o świecie, tworząca nowe jej jakości w związku z wykorzystaniem wyobraźni, emocji, zmysłów i intuicji. Podstawą dramy jest rozgrywanie w różnych możliwych rolach nowych, nieznanych wcześniej, nieraz bardzo trudnych sytuacji, w celu ich zrozumienia, uwewnętrznienia, zdobycia bądź pogłębienia wiedzy o świecie, o sobie, o innych ludziach" [7].

Praca ta opiera się na projekcie, w którym stosowano dramę edukacyjną. Powyższa definicja syntetycznie, a jednocześnie wyczerpująco opisuje pojęcie dramy odzwierciedlając tym samym podejście do tejże metody jakie przyjęto podczas przygotowywania i realizacji opisanego poniżej projektu.

Historia dramy edukacyjnej

Miejscem powstania i rozwoju dramy jako metody edukacyjnej była Wielka Brytania [8]. Początki dramy datować możemy na przełom XIX i XX wieku, kiedy to założona została szkoła Harriet Findly-Johnson. W szkole tej stworzono podwaliny do metody dramy, rozpropagowanej następnie przez Caldwella Cooka, który w swojej książce The Play Way opisał metodę "grania ról" określając ją jako skuteczną metodę nauczania. Cook opierał swoją metodę na trzech założeniach:

1. Działanie, gra i doświadczenia są podstawą wiedzy.
   
2. Spontaniczny wysiłek, będący rezultatem zainteresowań, daje wyższe efekty w pracy niż jakikolwiek przymus.
   
3. Naturalnym środkiem nauki w dzieciństwie i młodości jest spontaniczna gra.

Cook uważał, że dzięki dramie uczestnik staje się bardziej twórczy i aktywny. Wchodzenie w rolę pomagało też uczniom i uczennicom przezwyciężać problemy. Drama stała się uznaną metodą nauczania.

Kolejną znaczącą postacią w historii dramy jest Peter Slade, zawodowy aktor i reżyser, który w połowie lat czterdziestych XX wieku argumentował, że drama powinna stać się osobnym przedmiotem nauczania, nie zaś jedynie metodą wspierania innych dziedzin. Slade jako pierwszy zaczął wykorzystywać techniki teatralne w celu rozwoju ucznia w takich sferach jak improwizacja, wyobraźnia, sprawność intelektualna, ruchowa, intuicja. Wyróżnił on dwie formy dramy: grę osobistą (której istotą jest działanie zgodne z motoryką dziecka) oraz grę zaprojektowaną (gdzie podstawą jest wyrażanie zaprojektowanej sytuacji poprzez mówienie, rysowanie, śpiewanie, uzupełnione o elementy ruchu). Według Slade dopiero zastosowanie obu form daje pełną metodę.

Rolę dramy podkreślał również Edgar Burton, angielski nauczyciel i kontynuator myśli Slade?a, postulujący, że drama powinna stać się podstawą wszelkiej edukacji jako metoda asymilująca doświadczenia uczniów z doświadczeniami innych ludzi. Podstawą stosowania metody dramy była według niego aktywność dziecka.

Na podstawie doświadczeń Slade, kolejny angielski specjalista - Brian Way - stworzył filozofię i metodykę dramy, stając się tym samym klasykiem tejże dziedziny. Zarysował on podstawy dramy, najistotniejszy obszar jej zagadnień. Wierzył, że drama ułatwi wszechstronny rozwój jednostki, który z jednej strony zgodny będzie z jej potrzebami, z drugiej zaś z oczekiwaniami społeczeństwa. Definiując funkcje dramy zwrócił on uwagę na wartość przeżycia, które góruje nad intelektualną refleksją, podkreślał rolę bezpośredniego doświadczenia w rozwoju indywidualności jednostki oraz wskazywał na rolę zmysłów w rozwoju wyobraźni [9].

Spośród licznych następców i kontynuatorów Way?a wymienić warto Gavina Boltona oraz Doroty Heathcote. Pierwszy z wymienionych skoncentrował się przede wszystkim na aspektach dramy dotyczących indywidualnego rozwoju jednostki. Interesował się również rolą intuicji w edukacji, usystematyzował dotychczasową wiedzę na temat dramy oraz stworzył zbiór ćwiczeń, mających na celu rozwój uzdolnień jednostki i zachowań pożądanych. Dla Heathcote z kolei szczególne znaczenie miała analiza "znaczeń ukrytych na wielu poziomach akcji dramowej" [10]. Zwróciła ona uwagę na dwie role, w których występować może uczestnik dramy:

• rola obserwatora, przyglądającego się danej sytuacji z dystansu,
  
• rola aktywnego uczestnika, biorącego udział w danej improwizacji i przeżywającego ją.

Dzięki powyższym rolom drama łączy w sobie funkcji intelektualną i emocjonalną. Opisując cele dramy Heathcote mówi: "Oprzeć się na przeszłych doświadczeniach uczniów i dać im głębszą wiedzę nie tylko o nich samych, ale i o tym, co to znaczy być człowiekiem; pomóc im zrozumieć społeczeństwo, w którym żyją, jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość" [11].

Obecnie drama występuje w angielskich szkołach pod trzema postaciami:

• jako osobny przedmiot szkolny - w tej postaci została wprowadzona do szkół przez Petera Slade; drama jako osobny przedmiot rozwija osobowości uczniów i kształci ich umiejętności aktorskie, pomaga w ekspresji siebie, rozwoju kreatywności i odkrywaniu nowych znaczeń;
  
• jako metoda dydaktyczno-wychowawcza używana podczas nauki innych przedmiotów - w tej postaci drama najczęściej stosowana jest w szkołach skoncentrowanych na uczniu, jej celem jest ułatwienie nauki danego przedmiotu;
  
• jako teatr edukacyjnych - celem tej postaci dramy jest przygotowanie ucznia do życia w społeczeństwie, dlatego też porusza ona tematy społeczne, kulturowe, polityczne, etyczne, a także szereg problemów, z którymi jednostka spotkała lub spotka się w społeczeństwie.

Pierwsze próby wykorzystania dramy w polskiej edukacji miały miejsce na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, choć większe zainteresowanie obserwować możemy dopiero po 1986 roku jako konsekwencje warsztatów prowadzonych przez Greenwich Young People?s Theatre Company w Teatrze Ochota w Warszawie z inicjatywy Haliny Machulskiej - aktorki, reżyserki i pedagożki. Wtedy też zaczęły pojawiać się pierwsze artykuły w polskich pismach na temat dramy oraz powstał ośrodek ASSITEJ (Międzynarodowe Stowarzyszenie Teatrów dla Dzieci i Młodzieży), której prezeską została wspomniana wcześniej Machulska. Na początku lat dziewięćdziesiątych ukazują się pierwsze publikacje książkowe dotyczące dramy w języku polskim - przetłumaczona książka Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży Braina Waya, a następnie Drama na lekcjach języka polskiego w szkole średniej A. Dziedzic, J. Pichalskiej, E. Świderskiej. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych drama stała się obiektem większego zainteresowania, zaczęło powstawać więcej publikacji, które powoli przyczyniały się do rozpowszechnienia tej metody. Wśród ważnych postaci, które dzięki swoim referatom przyczyniły się do rozwoju dramy na polskim gruncie, Antoni Olszewski wymienia w swoim artykule [12] takie osoby jak dr hab. Jerzy Trzebiński, dr hab. Krystyna Pankowska, prof. John Somers, Beata Maciejewska, Anna Dziedzic, Alicja Pruszkowska, prof. Maciej Wojtyszko, Annę Bargielska, Alicja Gałązka, Grażyna Zielińska. Niestety drama wciąż jest innowacją w polskiej edukacji, nieczęsto stosowaną przez pedagogów, a jeśli już - raczej jako element lekcji niż całościowy program edukacyjny. Wciąż brak jest odpowiedniego przygotowania pedagogów do pracy tą metodą, niewielkie jest też zainteresowanie uczelni wyższych kształceniem studentów i studentek do pracy z metodą dramy.

Cele i funkcje dramy

Możemy wyróżnić dwie odmiany dramy w polskiej edukacji:

• metodę uzupełniającą - dramę jako metodę dydaktyczną, która stanowi wsparcie dla realizacji programu dydaktyczno-wychowawczego,
  
• metodę samodzielną - dramę jako metodę wszechstronnego rozwoju osobowości jednostki [13].

W obu tych przypadkach drama pozwala uczestnikom wejść w różnorodne role, sprawdzić się w sytuacjach społecznych, zachęca do odkrywania, refleksji, ekspresji. Jak zauważają Sara Clifford i Anna Herrmann "drama angażuje zarówno głowę, jak i serce. Uczenie poprzez dramę wymaga aktywności umysłu, ciała, emocji i ducha. W sferze wyobrażonych doświadczeń odgrywamy rolę innych osób i przeżywamy różne sytuacje, dzięki czemu wzrasta nasza świadomość samych siebie, innych ludzi oraz świata, w którym żyjemy. Drama daje nam możliwość rozstrzygania dylematów moralnych, wyrażania uczuć, rozwijania własnej kreatywności, poznawania nowych idei i dróg życiowych" [14].

Teresa Lewandowska-Kidoń [15] wyróżnia następujące cele dramy zastosowanej w procesie edukacji:

• Cel wychowawczy - dzięki dramie uczestnicy i uczestniczki rozwijają się, nabywają samoświadomości, mają możliwość przetrenowania uczestnictwa w sytuacjach społecznych i realizacji danych ról. Drama zapewnia im rozwój zarówno emocjonalny, jak i duchowy, moralny, estetyczny i intelektualny. Dzięki ćwiczeniom dramowym uczestnicy i uczestniczki nabywają nowych umiejętności, mają też okazję zlikwidować nawyki, które negatywnie wpływają lub wpłyną na ich życie.
  
• Cel terapeutyczny - choć terapia nie stanowi celu dramy edukacyjnej, trzeba podkreślić, że drama i w tym przypadku spełnia istotną rolę w podwyższeniu wiary w siebie uczestników i uczestniczek, likwiduje lub zmniejsza ich lęki, kompleksy czy nieśmiałość. Drama pozwala im uwierzyć we własne możliwości, daje satysfakcję, rozwija dojrzałość emocjonalną i poczucie własnej wartości.
  
• Cel kreatywny - drama rozwija kreatywność, pozwala na używanie wyobraźni bez skrępowania i ograniczeń. Budzi też wrażliwość uczestników i uczestniczek, rozwija ich zdolności i zainteresowania, daje możliwość rozwoju artystycznego.
  
• Cel inspirujący - drama wykorzystując różne formy sztuki pozwala uczestnikom i uczestniczkom odnaleźć tę, dzięki której będą w stanie wyrazić siebie. Rozwija również zdolności intelektualne uczestników i uczestniczek, nie podając wiedzy w gotowej formie, ale zachęcając do samodzielnych jej poszukiwań. Dzięki licznym ćwiczeniom zapewnia również rozwój fizyczny i możliwość ekspresji poprzez ruch.
  
• Cel komunikacyjny - drama stwarza możliwości do otwartej komunikacji werbalnej i niewerbalnej, zachęca uczestników i uczestniczki do nieskrępowanego wyrażania myśli i uczuć, a jednocześnie uważnego słuchania partnerów i partnerek interakcji.
  
• Cel integrujący - drama zapewnia rozwój społeczny uczestników i uczestniczek, wspólnie podejmowane decyzje i działania sprzyjają integracji grupy, pozwalają też uczestnikom i uczestniczkom lepiej zrozumieć innych, ich problemy, emocje, punkt widzenia.
  
• Cel indywidualizujący - w dramie uczestnicy i uczestniczki sami kreują swoją postać, indywidualnie przygotowuje się do danej roli - prowadzący jedynie stymuluje, nie daje gotowych rozwiązań. Drama zwiększa również samoświadomość, daje możliwość poznania i zrozumienia samego siebie, ułatwia komunikowanie przeżyć, potrzeb, uwrażliwia na otoczenie i innych ludzi.

Halina Machulska [16] z kolei wskazuje na następujące cele końcowe, które można osiągnąć dzięki dramie w edukacji:

• podniesienie poziomu właściwych, zdrowych relacji w grupie dzięki odwoływaniu się do społecznych zachowań człowieka,
  
• rozwój indywidualnego języka uczestników i uczestniczek zajęć dzięki stwarzaniu sytuacji, w których jego użycie jest konieczne,
  
• pomoc uczniom i uczennicom w uchwyceniu, zrozumieniu i rozwiązaniu pojawiających się problemów,
  
• pobudzanie do pisania i rysowania w czasie lub po lekcji dramy, a także do czytania, obserwowania i poszukiwania efektów zajęć,
  
• umożliwienie odkrywania wiedzy w danej dziedzinie, kreowanie możliwości spojrzenia na ludzi i zdarzeń w nowym świetle,
  
• umożliwienie porównywania się z innymi uczniami i uczennicami, diagnozowania, oceniania własnych doświadczeń.

Techniki dramowe

W skład dramy wchodzi wiele technik, opisywanych i dzielonych w różny sposób w zależności od autora czy autorki.

Anna Dziedzic, Janina Pichalska i Elżbieta Świderska [17] wyróżniają następujące techniki dramowe:

• rola,
  
• rozmowa,
  
• wywiad,
  
• etiuda pantomimiczna,
  
• improwizacja (scenka improwizowana, przedstawienie improwizowane, inscenizacja),
  
• rzeźba i jej warianty,
  
• obraz (żywy obraz, obraz bez ruchu, stop-klatka, zdjęcie, fotografia),
  
• film,
  
• ćwiczenia głosowe,
  
• rysunek,
  
• przedmiot-znak,
  
• kostium,
  
• muzeum,
  
• plan, mapa, makieta, list,
  
• dziennik, pamiętnik,
  
• zabawa,
  
• ćwiczenia wykorzystujące zmysły do rozwijania wyobraźni/

Oprócz wymienionych powyżej technik w literaturze przedmiotu spotyka się również takie propozycje jak:

• opowiadania historii w kole,
  
• płaszcz eksperta,
  
• stymulatory,
  
• karty ról,
  
• teatr forum,
  
• teatr interaktywny,
  
• gorące krzesło [18],
  
• poza,
  
• dokumentowanie [19].

Podczas zajęć dramowych wykorzystuje się również elementy innych sztuk, w tym przede wszystkim plastyki, muzyki, tańca i teatru, np.:

• rysowanie portretów
  
• wykonywanie pacynek i innych rekwizytów do improwizacji,
  
• układanie słów piosenki,
  
• wykonywanie/wymyślanie tańca,
  
• ćwiczenia dykcji, gestykulacji.

Opis technik dramowych zająłby wiele kolejnych stron, dlatego zainteresowanych odsyłam do wymienionych w przypisanych pozycji, w których znaleźć można nie tylko definicje poszczególnych technik, ale przede wszystkim gotowe pomysły i rozwiązania dotyczące pracy metodą dramy, które stać się mogą inspiracją dla wszystkich grup zawodowych pracujących z ludźmi. Drama edukacyjna to tylko jeden rodzaj dramy, dla psychologów szczególnie istotna może okazać się drama terapeutyczna, która jednak stać się powinna tematem osobnej publikacji.

---

Autorka jest absolwentką psychologii, pedagogiki oraz kulturoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim. Trenerka w organizacjach pozarządowych. W swojej pracy zajmuje się przywództwem, budowaniem społeczeństwa obywatelskiego, tematyką antydyskryminacyjną, umiejętnościami interpersonalnymi, terapią, edukacją i rozwojem osobowości przez sztukę.

---

Opublikowano: 2012-06-16

Oceń artykuł:
1
2
3
4
5
6

Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

• Drama edukacyjna - próba definicji
  

  Autor: impresja   Data: 2012-06-21, 13:06:05               Odpowiedz

  Dziękuję za artykuł.
  Miałam kiedyś sposobność brać udział w bardzo podobnych do opisywanych tutaj zajęciach.
  Rzeczywiście sporo się można było o sobie i innych dowiedzieć.
  Bardzo mile wspominam tamten czas.
  Pozdrawiam.
  ... Czytaj dalej

Zobacz więcej komentarzy