Artykuł

Joanna Dymecka

Joanna Dymecka

Młodzież w obliczu kryzysu psychologicznego


Życie w czasach współczesnych, mimo, iż obfitujące w nowe możliwości, niesie ze sobą wiele zagrożeń, szczególnie dla młodych ludzi. Obecnie duże znaczenie przykłada się do kariery, sukcesu i pieniędzy, w związku z czym rodzice mają coraz mniej czasu dla dzieci, które wychowuje telewizja, Internet czy podwórko. Młodzież coraz częściej pozbawiona jest opieki rodzicielskiej, a czas spędza grając na komputerze, przeglądając strony internetowe czy też oglądając programu typu Viva czy MTV. Osoby w wieku dojrzewania często w trakcie poszukiwania tożsamości i rozwoju ich osobowości napotykają na wiele problemów, które mogą przerodzić się w sytuacje kryzysowe. Problemy w domu, rozwodzący się rodzice, przemoc w szkole, alkohol, narkotyki to jedne z wielu trudności, z którymi borykają się młodzi ludzie. Nie dziwi więc fakt, iż sytuacje kryzysowe dotykające adolescentów stają się coraz częściej przedmiotem badań osób zajmujących się pomocom tej grupie - psychologów i pedagogów.

Pojawiające się w ciągu życia kryzysy są naturalnymi składnikami ludzkiego losu, których nie sposób uniknąć (Kubacka-Jasiecka, 2007). Kryzys jest odpowiedzią na pojawiającą się przeszkodę, która uniemożliwia lub utrudnia osiągnięcie ważnych dla jednostki celów życiowych. Przeszkody tej nie da się pokonać za pomocą zwyczajnych metod rozwiązywania problemów, powoduje więc ona stan dezorganizacji i zamieszania. Trudności wywołujące kryzys wydają się jednostce nie do pokonania, w związku z czym jedną z cech kryzysu jest fakt, iż dotknięta nim osoba nie zna żadnego sposobu poradzenia sobie z nim. Kryzys dotyczy osobistych trudności lub sytuacji, które uniemożliwiają świadome kontrolowanie własnego życia oraz odbierają ludziom zdolność sprawnego działania i funkcjonowania w rzeczywistości społecznej. Termin kryzys można odnosić także do głębokiego zaburzenia cyklu rozwojowego człowieka, co powoduje uczucie, lęku oraz szoku (James, Gilliland, 2008).

Termin "kryzys" pochodzi z języka greckiego, od słowa krino, oznaczającego wybór, podejmowanie decyzji, a także zmaganie się lub walkę, w której konieczne jest działanie pod presją czasu (Badura-Madej, 1996). Termin ten do psychiatrii i psychologii klinicznej wprowadził Lindemann w 1944 roku w artykule Symptomatology and management of acute grief, w którym opisał typowe reakcje osób, które przeżyły katastrofalny pożar oraz reakcje odbiegające od typowego wzorca, które określił jako zachowania obronne (Szczukiewicz, 2008). Lindeman i Caplan określają kryzys jako reakcję "zdrowego, na ogół uprzednio funkcjonalnie przystosowanego człowieka na sytuację trudną (zazwyczaj niespotykaną, nagłą, nieprzewidywalną, przekraczającą zwykle ludzkie doświadczenie), wobec której dotychczasowe zasoby i umiejętności rozwiązywania problemów stają się niewystarczające" (por. Kubacka-Jasiecka, 2007, s. 246).

Kryzys jest ograniczonym w czasie, trwającym około 6 do 8 tygodni, stanem nierównowagi, związanym z wysokim poziomem dystresu i niezdolnością radzenia sobie. Charakterystyczne są dla niego specyficzna symptomatologia i przebieg (Badura-Madej, 2004). Kryzys najczęściej wywołany jest przez tak zwane wydarzenia krytyczne, określane również jako czynniki zmiany życiowej. Do sytuacji takich można zaliczyć między innymi śmierć bliskiej osoby, rozwód, chorobę, stratę zatrudnienia. Wydarzenia te są momentami zwrotnymi w życiu jednostki i stają się wyzwaniem do zmiany. To konieczność zmiany odróżnia wydarzenie krytyczne od wydarzenia stresowego. Stąd też często kryzys określa się momentem przełomowym, zwrotnym i rozstrzygającym (Kubacka-Jasiecka, 2007).

Wydarzenia krytyczne prowadzą do naruszenia funkcjonalnej równowagi, do osłabienia dotychczasowych mechanizmów adaptacyjnych. Kryzys bywa więc definiowany także jako "ostry rozstrój emocjonalny, wpływający na zdolność emocjonalnego, poznawczego i behawioralnego posługiwania się dotychczas stosowanymi sposobami rozwiązywania problemów" (Kubacka-Jasiecka, 2008, s. 149). Stan taki związany jest z wysokim poziomem napięcia emocjonalnego, szczególnie lękowego (Kubacka-Jasiecka, 2007).

W zależności od sposobu konceptualizacji kryzys można określać jako:
  • zachwianie równowagi emocjonalnej,
  • brak adekwatnych zasobów niezbędnych do zmagania się z sytuacją trudną,
  • przełomowy moment w rozwoju człowieka,

  • zagrożenie sensu życia i systemu wartości,
  • zagrożenie integralności osoby, koncepcji własnego Ja i tożsamości człowieka (Kubacka-Jasiecka, 2007).

Kryzys jest zagrożeniem przytłaczającym człowieka, mogącym prowadzić do poważnych zachowań patologicznych (np. samobójstwa), jednakże powodowane nim cierpienie często zmusza człowieka do poszukiwania wsparcia, co może pomóc w samorozwoju i samorealizacji, przez co kryzys staje się okazją do rozwoju. Dzięki temu, iż kryzys staje się momentem zwrotnym, możliwa jest zmiana perspektywy życiowej, wywodząca się ze świadomości konieczności przemian dotychczasowego sposobu funkcjonowania.

Reakcja człowieka na kryzys może przebiegać na wiele różnych sposobów. Niektórzy potrafią z nim sobie samodzielnie poradzić i czerpać z niego doświadczenie. Dla tych osób kryzys jest okazją do zmiany i rozwoju. Wychodzą one z kryzysu silniejsze. Inni przezwyciężają kryzys pozornie, wypierając raniące ich uczucia tylko po to, by nie musieć z nimi żyć. Są jednak i takie osoby, które w obliczu sytuacji kryzysowej załamują się i jest im potrzebna intensywna pomoc psychologiczna (James, Gilliland, 2008, Kubacka-Jasiecka, 2007).

Kryzys jest zjawiskiem, które rozwija się według następujących etapów:
  1. Wystąpienie sytuacji kryzysowej - na tym etapie jednostka decyduje czy jej normalne mechanizmy radzenia sobie z trudnościami są wystarczające do przezwyciężenia zaistniałych problemów.
  2. Narastanie napięcia i dezorganizacja - możliwości jednostki do przezwyciężania sytuacji trudnych są niewystarczające.
  3. Sięgnięcie do dodatkowych zasobów - na tym etapie wybrnięcie z sytuacji kryzysowej wymaga od jednostki skorzystania z dodatkowych zasobów, np. fachowych porad.
  4. Usuwanie poważnych zaburzeń - ten etap może wiązać się ze skierowaniem do specjalisty, który pomoże w przezwyciężeniu poważnego zaburzenia (Lipczyński, 2007).

Kryzys może poprzedzać wiele wydarzeń. Mogą to być między innymi wypadki, aresztowanie, wezwanie do sądu, zmiana pracy, zmiana pozycji wśród rówieśników, śmierć osoby znaczącej, rozwód lub separacja, ucieczki ze szkoły lub z domu, podjęcie nauki, aborcja, choroba fizyczna, ostre napady zaburzeń psychicznych, przejście na emeryturę, klęski żywiołowe, problemy natury seksualnej, zmiana warunków życia, pojawienie się nowego członka rodziny, itp. (Greenstone, Leviton, 2004).

Wśród cech osobowości zwiększających podatność na kryzys Greenstone i Leviton wymieniają: brak trwałych więzi społecznych, niezdolność do korzystania z naturalnych źródeł wsparcia, nieumiejętność uczenia się na błędach, nieopanowane poprzednie sytuacje kryzysowe, występowanie zaburzeń psychicznych i zaburzeń równowagi emocjonalnej, niskie poczucie własnej wartości, prowokacyjne, impulsywne zachowanie, złe doświadczenia małżeńskie, nadużywanie substancji psychoaktywnych (Greenstone, Leviton, 2004).

Typowe objawy reakcji kryzysowej to:
  • negatywne i silne emocje (napięcie, niepokój, lęk, żal, smutek, złość)
  • wahania nastroju,
  • zaburzenia snu i łaknienia,
  • pogorszona kontrola nad emocjami,
  • przejściowe zaburzenia pamięci,
  • zawężone myślenie,
  • koncentracja na wydarzeniu kryzysowym,
  • liczne pytania egzystencjalne,
  • pogorszone funkcjonowanie społeczne (Badura-Madej, 2004).

Natomiast Greenstone i Leviton wśród reakcji człowieka na kryzys wymieniają następujące powszechne objawy:
  • objawy emocjonalne - niepokój o przyszłość, ogólny niepokój, szok, zaprzeczanie, brak poczucia bezpieczeństwa, zmęczenie, poczucie winy, poczucie utraty kontroli, żal, wściekłość, otępienie, niepewność, lęk, poczucie bezradności, depresja, panika, rozpacz, frustracja, nieprzystosowanie, oszołomienie, złość, podenerwowanie;
  • objawy poznawcze - dezorientacja, zawężenie pola uwagi, kłopoty z koncentracją, spontaniczne obrazy z przeszłości, niepewność, trudność w podejmowaniu decyzji, koszmary senne;
  • objawy behawioralne - wycofanie się, zaburzenia snu, wybuchy gniewu, zmiana w aktywności, zmiana apetytu, nasilenie się zmęczenia, częste korzystanie ze zwolnień lekarskich, nadużywanie alkoholu lub leków, trudności w normalnym funkcjonowaniu, czyny antyspołeczne, częste wizyty u lekarza bez wyraźnych powodów, gniew na Boga, niechęć do wypełniania obowiązków religijnych, regresja, płacz, zmiana w sposobie komunikowania się, nadmierne zajmowanie się kryzysem i pomijanie innych obszarów życia, osłabienie wydajności w pracy, osłabione reakcje, reakcje histeryczne, podenerwowanie (Greenstone, Leviton, 2004).

Kryzys u danej osoby rozpoznaje się gdy wystąpiło u niej wydarzenie krytyczne lub przewlekły stres, gdy odczuwała to wydarzenie jako nieoczekiwane i wiąże się ono z utratą, zagrożeniem lub wyzwaniem. Ponadto osoba taka doświadcza negatywnych emocji i przeżyć, uczucia niepewności co do przyszłości oraz utratę kontroli. Kryzys wiąże się z naruszeniem rutynowych sposobów zachowania, napięciem emocjonalnym i koniecznością zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania (Badura-Madej, 1996).

Kryzys jest nieodłączną częścią życia, a reakcja na niego, nie jest patologią. Istotną cechą kryzysu jest fakt, iż nie jest on prostą pochodną wydarzeń zewnętrznych, a jego potencjalnym źródłem jest subiektywna interpretacja sytuacji życiowych i własnych możliwości. Kryzys wywołuje nie obiektywnie zagrażająca sytuacja, lecz ocena sytuacji jako takiej (Badura ? Madej, 2004).

Kryzys jest sytuacją zawiłą, może dotyczyć wielu obszarów. Na jego przeżywanie mają wpływ nie tylko cechy indywidualne jednostki, ale także całe jej środowisko społeczne - rodzina, znajomi, partnerzy, instytucje, współpracownicy. Kryzys może dotknąć jednocześnie wiele osób i w takiej sytuacji interwencji może potrzebować cały system ekologiczny - sąsiedztwa, społeczności, obszary geograficzne, kraje, itp. Kryzysowi zawsze towarzyszy lęk, który powoduje dyskomfort, co jest bodźcem do zmiany (James, Gilliland, 2008).

Badura-Madej wymienia następujące rodzaje sytuacji kryzysowych:
  1. Kryzysy przemiany (rozwojowe, normatywne) - są one nieodłączną częścią ludzkiego życia i dotyczą wszystkich, wymagają zmiany i podejmowania nowych ról, towarzyszy im napięcie emocjonalne. Do kryzysów rozwojowych zalicza się między innymi opuszczenie domu rodzinnego, zwarcie małżeństwa, podjęcie pracy, ukończenie szkoły, przejście na emeryturę.
  2. Kryzysy sytuacyjne (traumatyczne, losowe, incydentalne) - związane są z pojawieniem się zewnętrznych, nieoczekiwanych wydarzeń, zagrażają zdrowiu i życiu, poczuciu tożsamości i bezpieczeństwa. Wśród kryzysów sytuacyjnych wymienia się najczęściej śmierć najbliższej osoby, poważną chorobę somatyczną, utratę pracy, nagłe zagrożenie dla związku, itp. Reakcja na kryzysy sytuacyjne przebiega w czterech etapach: faza szoku, faza reakcji emocjonalnej, faza pracy nad kryzysem, faza nowej orientacji.
  3. Kryzysy chroniczne - dochodzi do nich, gdy kryzys przemiany nie zostanie rozwiązany lub gdy osoba będąca w kryzysie sytuacyjnym zatrzyma się na fazie reakcji emocjonalnej. Typowe objawy kryzysów chronicznych to: brak umiejętności radzenia sobie, bierność, bezradność, brak motywacji do zmiany, wycofanie, pogorszenie relacji społecznych (Badura ? Madej, 1996).

Oprócz wyżej wymienionych rodzajów sytuacji kryzysowych mówi się także o tak zwanych kryzysach egzystencjalnych. Płużek wymienia między innymi następujące kryzysy egzystencjalne, z którymi człowiek zmaga się w ciągu swojego życia:
  1. Kryzys tożsamości - jest związany z identyfikacją, z tym, za kogo człowiek się uważa.
  2. Kryzys wartości - dotyczy przekonań zajmujących centralną pozycję w osobowości.
  3. Kryzys etyczny - związany z uświadomieniem sobie negatywnego postępowania (Płużek, 2006).

Wśród kryzysów najbardziej charakterystycznych dla wieku dorastania są:
  • przechodzenie z opiekuńczego domu rodzinnego do bardziej samodzielnego stylu życia i podejmowanie ról typowych dla człowieka dorosłego,
  • problemy emocjonalne związane z dorastaniem i przemianami biologicznymi,
  • trudności związane z dorastaniem społecznym,
  • przemiana osobowości,
  • kryzys własnej tożsamości (Płużek, 2006).

W dążeniu młodego człowieka do dojrzałości pojawiają się następujące wymagania, których spełnienie pozwala na ukształtowanie się dojrzałej osobowości, a które mogą również doprowadzić do sytuacji kryzysowej:
  • konieczność zaangażowania się w jakąś dziedzinę życia (najczęstsze źródła kryzysu z tym związane to: nieumiejętność dokonania wyboru najważniejszej dziedziny życia, nieumiejętność bycia radykalnym i wybieranie "bylejakości", brak rozumienia siebie i innych);
  • postawa dialogu w kontakcie z innym człowiekiem (źródła kryzysu w tym postulacie dojrzałości to: nieumiejętność wypracowania postawy szacunku wobec drugiego człowieka, nieumiejętność doświadczania własnej wartości i godności);
  • dojrzałość emocjonalna (najczęstsze kryzysy emocjonalne to: nieumiejętność uporania się z nagromadzonymi silnymi emocjami - agresją, lękiem, zniechęceniem, poczuciem winy, doświadczanie własnej słabości, bezsilności, rozpamiętywanie własnych niepowodzeń, nieumiejętność zaakceptowania swoich ograniczeń);
  • dojrzałość filozofii życia (źródła kryzysu sensu życia to: zaniedbanie w realizowaniu centralnej wartości, odrzucenie wartości centralnych) (Płużek, 2006).

Młodzież w wieku dorastania oprócz charakterystycznych dla tego wieku kryzysów rozwojowych może przeżywać również kryzysy sytuacyjne. Wśród stresorów powodujących kryzys u dzieci i młodzieży wyodrębnia się:
  • łagodne stresory, np. zerwanie z dziewczyną lub chłopakiem, zmiana szkoły, kłótnie rodzinne,
  • umiarkowane stresory, np. narodziny rodzeństwa, przewlekłe nieporozumienia między rodzicami,
  • ciężkie stresory, np. rozwód rodziców, nieoczekiwana ciąża, przewlekła zagrażająca życiu choroba rodzica,
  • skrajne stresory, np. incydent przemocy fizycznej lub seksualnej, śmierć jednego z rodziców, powtarzająca się przemoc,
  • katastroficzne stresory, np. śmierć obojga rodziców (Badura-Madej, 2004).

Typowe reakcje na stres wśród młodzieży w wieku dorastania to:
  • objawy psychosomatyczne (wysypka, zaburzenia trawienia)
  • bóle głowy,
  • zaburzenia apetytu oraz snu,
  • hipochondria,
  • zaburzenia menstruacji,
  • pobudzenie lub spadek poziomu energii,
  • apatia,
  • spadek zainteresowania płcią przeciwną,
  • brak odpowiedzialności
  • zachowania przestępcze,
  • rezygnacja z usamodzielnienia,
  • trudności w koncentracji uwagi, poczucie winy,
  • lęk przed stratą,
  • gniew na niesprawiedliwość losu,
  • tendencja do obwiniania innych za negatywne wydarzenia (Greenstone, Leviton, 2004).


    Autorka jest magistrem psychologii i pedagogiki.


Bibliografia


  • Badura-Madej, W. (2004). Kryzysy i interwencja kryzysowa w terapii dzieci i młodzieży [w:] Namysłowska, I. (red.). "Psychiatria dzieci i młodzieży", Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
  • Badura-Madej, W. (1996). Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej [w:] Badura-Madej, W. (red.). "Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej", Interart, Warszawa.
  • Greenstone, J. L., Leviton, S. C. (2004). Interwencja kryzysowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
  • James, R. K., Gilliland, B. E. (2008). Strategie interwencji kryzysowej, Parpamedia - Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Wydawnictwo Edukacyjne, Warszawa.
  • Kubacka-Jasiecka, D. (2008). Interwencja kryzysowa z perspektywy psychosocjokulturowego paradygmatu kryzysu [w:] Kubacka-Jasiecka, D., Mudyń, K. (red.). "Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości", Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
  • Kubacka-Jasiecka, D., Mudyń, K. (red.). (2008). Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
  • Kubacka-Jasiecka, D. (2007). Interwencja kryzysowa [w:] Sęk, H. (red.) "Psychologia kliniczna", tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Kubacka-Jasiecka, D. (2005). Kryzys emocjonalny i interwencja kryzysowa - spojrzenie z perspektywy zagrożenia Ja i poczucia tożsamości [w:] Kubacka-Jasiecka, D., Ostrowski, T. M. (red.). "Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby", Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
  • Kubacka-Jasiecka, D., Lipowska-Teutsch, A. (red.). (1997). Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, Wydawnictwo ALL, Kraków.
  • Kubacka-Jasiecka, D., Ostrowski, T. M. (red.). (2005). Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
  • Kubacka-Jasiecka, D. (1997). Z problematyki interwencji w kryzysie - zagadnienia wybrane [w:] Kubacka-Jasiecka, D., Lipowska-Teutsch, A. (red.). "Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej", Wydawnictwo ALL, Kraków.
  • Lipczyński, A. (2007). Psychologiczna interwencja w sytuacjach kryzysowych, Centrum Doradztwa i Edukacji Difin, Warszawa.
  • Płużek, Z. (2006). Świat ludzkich kryzysów, Wydawnictwo WAM, Kraków.
  • Szczukiewicz, P. (2008). Pomoc psychologiczna w kryzysie psychicznym - spojrzenie z perspektywy logoterapii [w:] Kubacka-Jasiecka, D., Mudyń, K. (red.). "Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości", Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.



Opublikowano: 2011-02-05



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

Zobacz więcej komentarzy