Reklamy
Artykuł
Monika Gwarek
Dewiacyjny sposób na życie - czyli o tym, dlaczego nieletni wstępują na drogę przestępstwa
- Scenariusz: Johnny i Mark wdali się po szkole w bójkę na pięści.
1960 - Zbiera się tłum. Wygrywa Mark. Johnny i Mark podają sobie ręce i rozchodzą się w zgodzie.
2009 - Wezwano policję. Jednostka szybkiego reagowania przybywa i aresztuje Johnny'ego i Marka. Policja rekwiruje telefony komórkowe z nagraną bójką jako dowody rzeczowe. Chłopcy są oskarżeni o napaść oraz zachowanie niegodne ucznia, obaj zostają wyprowadzeni ze szkoły i obaj są zawieszeni, chociaż to Johnny sprowokował bójkę. Zostają zaaranżowane różne konferencje oraz spotkania z rodzicami. Zapis wideo jest dostępny na sześciu stronach www [1].
Przedstawiony powyżej opis typowej, często spotykanej sytuacji i reakcji na nią, pokazuje jak w przeciągu pięćdziesięciu lat zmienił się sposób patrzenia na takie wydarzenia związane z naruszeniem nietykalności cielesnej. Często w życiu codziennym spotykamy się z podobnymi przypadkami. Myślę jednak, że są one nieco inaczej postrzegane niż dawniej. Kiedyś rodzice nie odwozili do szkół dzieci w trosce o ich bezpieczeństwo, nikt nie podejrzewał o zamiary pedofilskie starszego pana, który częstował ich potomstwo truskawkami. A obecnie? Po zmroku, ludzie (szczególnie starsze osoby) boją się wejść do klatki schodowej, przejść koło bloku, bo "czyha" na nich grupka hałasującej młodzieży. Właśnie - młodzież! To ta grupa ostatnimi czasy stała się elementem napiętnowania ze strony społeczeństwa. Bo młodzież jest zła, bo to chuligani, bo chodzą grupkami i dziwnie wyglądają, piją, palą, kradną, rozrabiają, bo rodzice ich źle wychowali, bo od małego się zachować nie umieją (tak jak Johnny i Mark z opisanej wyżej sytuacji).
Fakty są takie, że na przestrzeni lat 2000-2012 w Polsce liczba czynów karalnych nieletnich wzrosła od 76 442 do 94 186, gdzie szczególnie w roku 2011 odnotowano znaczny wzrost - 101 026 [2]. "Jak wynika z analiz Komendy Głównej Policji, nieletnimi sprawcami czynów karalnych są najczęściej uczniowie młodszych klas gimnazjum oraz uczniowie szkół zawodowych. Grupę dominującą stanowią chłopcy w wieku 13-16 lat: powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z rodzinnych domów, placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych" [3].
Dlaczego młodzi ludzie wkraczają na drogę przestępstwa i dewiacji społecznej; co skłania ich do wchodzenia w kręgi subkultury przemocy? I w końcu, jak teorie kryminologiczne wyjaśniają takie zachowania?
Należałoby zastanowić się i scharakteryzować samo pojęcie przestępczości. Otóż, robiąc mały wywiad i pytając znajomych, co rozumieją pod pojęciem "przestępczość nieletnich", najczęściej słyszałam odpowiedź - to złamanie prawa, naruszenie obowiązujących norm prawa przez nieletniego. Trudno się z tym nie zgodzić, gdyż jak podaje literatura "przestępczością nieletnich nazywa się naruszenie norm prawnych przez osoby, które nie osiągnęły wieku, w którym prawo traktuje ludzi jako dorosłych. (...) Trudniejsze do zdefiniowania są formy zachowań, które uważa się za dewiację społeczną; zachowania takie, nie naruszając kodeksów prawnych, naruszają normy społeczne" [4]. Termin dewiacji obejmuje wiele zachowań, które nie są prawnie sankcjonowane, jak właśnie np. subkultury dewiacyjne.
Według słownika wyrazów obcych, subkultura to wszystko to, co wyodrębnia daną grupę społeczną z reszty społeczeństwa: normy zwyczajowe, stosunek do władzy, autorytety, głównie zaś - poczucie własnej tożsamości; a także grupa lub grupy wyodrębnione ze społeczeństwa na tych zasadach [5].
Jakie więc czynniki sprzyjają powstawaniu zachowań przestępczych wśród nieletnich? Z pewnością jest ich wiele, ja jednak skupię się po krótce na tych, według mnie najważniejszych i najczęściej spotykanych. Otóż wyobraźmy sobie, że mamy do czynienia na przykład z subkulturą tzw. dresiarzy, gimnazjalistów ze szkolnymi problemami, którzy nie mają dobrego kontaktu z nauczycielami i innymi uczniami, a po szkole są "postrachem" staruszek na osiedlu. Można by założyć, że niepowodzenia i kłopoty w szkole przyczyniają się do kształtowania takiej subkultury dewiacyjnej. Wystarczy obejrzeć oparty na faktach estoński film fabularny "Nasza klasa" (est. Klass) [6], żeby zrozumieć obraz ciemnej, ludzkiej, dziecięcej natury, która pod wpływem stresu i silnych przeżyć może okazać się nieobliczalna. Film jest swoistą wiwisekcją przemocy. Pokazuje, jak szybko narastający konflikt może sprowadzić młodego człowieka na "złą drogę". Uczeń, który ma złe relacje z rówieśnikami i nauczycielami, czuje się odrzucony i niepotrzebny w tym środowisku. Postanawia zatem znaleźć takie towarzystwo, które będzie podobne do niego, z którym wzajemnie się zrozumie, i które będzie miało podobne kłopoty oraz frustracje.
Moim zdaniem, problem może leżeć także w rodzinie dziecka. Skłonność do przemocy może być wykształcona w zaciszu czterech ścian i potęgowana przez częste karcenie i karanie nieletniego, przesadny rygor, wrogi lub obojętny stosunek rodziców do dziecka bądź też uzależnienie i współuzależnienie rodziców. Brak pomocy i wsparcia w rodzinie staje się wówczas czynnikiem, który decyduje o ucieczce w świat przestępczości. Faktem jest również, że w następstwie dewiacyjnych procesów społecznych subkultury dewiacyjne tworzą nieformalne środowisko, w którym nieletni próbują realizować własne potrzeby. Dlatego też wszelkich źródeł ucieczki w świat chuligańsko-przestępczy należałoby upatrywać w samej strukturze społecznej oraz w szerokim zakresie wpływów wychowującego społeczeństwa. W warunkach anomii społecznej czasów ponowoczesnych, oznaczającej "nie tylko rozpad więzi społecznych, ale także rozkład zasad współżycia społecznego, utrwala się (...) stan amoralności i triumfu ciemnych stron natury ludzkiej" [7]. Zwróćmy uwagę na to, że ostatnimi czasy osobowość jednostek zostaje pomniejszana w kontekście zniewalających ją środków masowego przekazu, reklamy oraz wszechwładzy medialnej. Młodzież dzisiaj zostaje "zalana" falą informacji z cyklu wirtualnej przemocy i staje się obojętna oraz niewrażliwa na problemy drugiej osoby.
Przestępczość nieletnich jako jeden z przejawów postępowań dewiacyjnych subkultur młodzieżowych może być wyjaśniana w świetle teorii kryminologicznych. Przejdźmy wobec tego do poglądów objaśniających zjawisko przestępczości w ujęciu wybranych teorii zachowań dewiacyjnych.
W teorii anomii R. Mertona dewiacja jest wynikiem rozbieżności pomiędzy celami wyznaczonymi przez kulturę a środkami (sposobami) osiągania tych celów. "Okazuje się, że struktura społeczna uniemożliwia pewnym grupom osiąganie kulturowo wyznaczonych wartości w sposób zgodny ze społecznie uznawanymi normami, które są stałe. Ta rozbieżność powoduje u człowieka powstawanie mechanizmu napięcia motywacyjnego" [8]. W swojej teorii Merton wyróżnił pięć typów postaw adaptujących do sytuacji dysfunkcji. Należą do nich: konformizm, rytualizm, wycofanie się, bunt i innowacja (przy czym można założyć, że wszystkie oprócz ostatniej dotyczą dzieci i młodzieży, bo mimo że innowacja jest najbardziej przestępczorodnym typem adaptacji, to trudno posądzać nieletnich, np. o bogacenie się i sukces finansowy za wszelką cenę, przy stosowaniu nielegalnych środków).
Z kolei A. K. Cohen w swojej teorii podkultur dewiacyjnych dowodził, że kultury przestępcze powstają w związku z problemami młodych ludzi związanych z ich statusem. "Subkultura zaczyna się tworzyć, gdy dochodzi do interakcji (wzajemnego oddziaływania) jednostek mających podobne problemy z przystosowaniem się do środowiska społecznego i kulturowego, w którym przyszło im żyć" [9]. Cohen opisał proces powstawania owych podkultur dewiacyjnych na przykładzie społeczeństwa amerykańskiego, żyjącego w latach 50. XX wieku. Mianowicie zjawisko to jest charakterystyczne dla młodzieży należącej do klasy robotniczej (niższej). "(...) wzory i praktyki socjalizacyjne w warstwach niższych są tego rodzaju, że młodzież z tych warstw nie jest w stanie skutecznie konkurować z młodzieżą z warstw średnich w walce o uzyskanie wyższej pozycji społecznej. W większości współczesnych społeczeństw wyznaczniki statusu społecznego są określane zgodnie z hierarchią wartości warstw średnich" [10]. Cohen uważa, że chłopcy pochodzący z niższej klasy robotniczej, rozgoryczeni swoją pozycją społeczną, często jednoczą się, tworząc subkultury przestępcze, takie jak gangi. Subkultury te odrzucają owe wartości klasy średniej (tj. ambicję, indywidualną odpowiedzialność, szacunek dla osiągnięć, umiejętność rezygnowania z natychmiastowych gratyfikacji, racjonalność, świadome kształtowanie wglądu zewnętrznego, uprzejmości i manier, kontrolę agresji fizycznej i niestosowanie przemocy, pożyteczny wypoczynek, poszanowanie własności), a na ich miejsce przyjmują normy buntu, takie jak przestępczość. I rzeczywiście, obserwując otaczający mnie świat, bywając i żyjąc w różnych miejscach naszego kraju, stwierdzam, że teoria Cohena ma swoje odbicie w rzeczywistości. Niejednokrotnie zauważałam, że nieletni o niższym statusie społecznym, żyjący niekiedy na pograniczu ubóstwa, odrzucają całkowicie wartości i normy uznawane za ważne w klasach średnich i wkraczają na buntowniczą, bezcelową drogę związaną z dokonywaniem przestępstw (kradzieżami, aktami wandalizmu, włamaniami itp.).
Należałoby także wspomnieć o teorii zróżnicowanych możliwości autorstwa Clowarda i Ohlina. Zgodnie z nią "początkiem kariery dewiacyjnej jest doświadczanie niepowodzeń na drodze do osiągnięcia celów, będących w danej kulturze synonimem sukcesu. Jeśli człowiek, któremu nie udaje się zdobyć pożądanego statusu społecznego, wini za ten stan istniejący porządek społeczny, mamy do czynienia z pierwszym czynnikiem sprzyjającym dewiacyjnemu zaangażowaniu. Następnym krokiem jest zwykle próba obejścia spostrzeganych barier społecznych poprzez odebranie prawomocności normom, uważanym za niesprawiedliwe, nieskuteczne lub nieużyteczne w konkretnej sytuacji życiowej jednostki" [11]. W ten oto sposób dana osoba psychicznie nastawia się i pozwala sobie na dewiacyjne zachowania. Jednak, aby zredukować lęk i pojawiające się poczucie winy, jednostka szuka usprawiedliwienia swoich czynów w grupie subkultury, której Cloward i Ohlin wyróżnili trzy rodzaje: podkultura przestępcza, konfliktowa oraz wycofania.
Przestępczość nieletnich w naszym kraju rośnie. I choć nie jest to jakiś wzrost bardzo gwałtowny, to mimo to zauważa się coraz większą liczbę młodych ludzi, którzy biorą udział w przestępstwach raptownych, charakteryzujących się wzmożoną agresywnością i brutalnością. Należałoby szerzej zastanowić się, jakie są inne, różnorodne czynniki takiego postępowania. Również zagadnienie subkultur dewiacyjnych i ich wstępowania na drogę przestępczości jest bardzo złożone i ma wiele wątków. Samych teorii wyjaśniających takie zachowania jest bardzo wiele. Wszak na przykład nie została przedstawiona teoria zróżnicowanych powiązań E.H. Sutherlanda (wedle, której zachowanie przestępcze jak każde inne jest zachowaniem wyuczonym), czy też teoria społecznego uczenia się zachowań agresywnych A. Bandury. Ale to już temat do dalszych, osobnych rozważań.
- Autorka jest psychologiem. Interesuje się tematyką zagrożeń nowych mediów, a w szczególności motywom sprawców cyberprzemocy.
Bibliografia
- Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2001.
- Goodman N., Wstęp do socjologii, Poznań 2009.
- Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 2007.
- Jędrzejewski M., Subkultury a przemoc w perspektywie psychoedukacji, socjalizacji i samorealizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 2001.
- Nowak A., Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie.
- Elementy patologii społecznej i kryminologii, Katowice 2001.
- Pawlus M. (red.), Słownik wyrazów obcych, Warszawa - Bielsko-Biała 2008.
- Piotrowski P., Subkultury młodzieżowe. Aspekty psychospołeczne, Warszawa 2003
- Pufal-Struzik I. (red.), Młodzież a patologie i zagrożenia społeczne, Kielce 2011.
- Siemaszko A., Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1993.
- Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży w interakcjach rówieśniczych, Kraków 2005.
- Przestępczość nieletnich w latach 1990-2012 [online]. [dostęp 20 czerwca 2014].Dostępny w internecie:http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/przestepczosc-nieletni/50256,przestepczosc-nieletnich-w-latach-1990-2012.html.
- Nasza klasa [1 płyta DVD], reż. Ilmar Raag, Warszawa: Vivarto, 2007.
Opublikowano: 2017-01-08