Artykuł

Joanna Dymecka

Joanna Dymecka

Udział czynników psychologicznych w powstawaniu i rozwoju chorób somatycznych


Rola czynników psychologicznych w powstawaniu i rozwoju chorób somatycznych analizowana była już od początku dwudziestego wieku. W tym czasie rozwijały się dziedziny nauk medycznych, takie jak medycyna psychosomatyczna czy medycyna behawioralna. Już w połowie dwudziestego wieku zauważono, że zachowanie człowieka ma istotny wpływ na jego stan zdrowia (Belloc, Breslow, 1972). W tym czasie odnotowana została także zasadnicza zmiana w strukturze najczęstszych chorób i przyczyn zgonów - w miejsce chorób zakaźnych naczelnym problemem stały się choroby przewlekłe: układu krążenia i nowotworowe. W schorzeniach tych, w porównaniu z chorobami zakaźnymi, czynniki psychospołeczne odgrywają bardziej znaczącą rolę. Wykazano, że udział czynników psychologicznych w powstawaniu niektórych chorób przewlekłych szacuje się na około 50% (Heszen, Sęk, 2008).

Stres jako główna przyczyna chorób somatycznych


Jedną z głównych przyczyn zmian wegetatywno-somatycznych w organizmie człowieka jest stres. "Time Magazine" z 6 czerwca 1983 roku ogłosił, iż żyjemy w epoce stresu (Hobfoll, 2006). Nie da się go wyeliminować z naszego życia, a opanowanie jednych stresorów, takich jak klęski, głód czy choroby, nie uwalnia od innych. Życie w rozwiniętych społecznościach współczesnych wiąże się z nowymi stresorami o charakterze globalnym, takimi jak terroryzm, przeludnienie, bezrobocie, zagrożenia ekologiczne. Współczesny człowiek jest także bardziej narażony na stresy życia codziennego takie jak deprywacja potrzeb emocjonalnych, osamotnienie, długotrwała rozłąka z bliskimi (Plopa, 2005). Stres uważany jest za przyczynę dużej ilości negatywnych zjawisk w wielu dziedzinach życia, tak rodzinnego jak i społecznego czy zawodowego. Może on leżeć u podłoża chorób, zaburzeń psychicznych, konfliktów małżeńskich, przemocy czy niskiej wydajności pracy. Czasy współczesne zwane są więc Epoką Lęku lub Epoką Stresu (Hobfoll, 2006).

Większość ludzi słowo stres kojarzy z czymś negatywnym i nieprzyjemnym, czego należy za wszelką cenę unikać (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008), jednakże precyzyjna definicja tego pojęcia nie jest łatwa. Selye (1960) określał stres jako nieswoistą reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie. Zdaniem Strelaua (1996) stres to stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji. Plopa (2005) definiuje stres jako stan napięcia emocjonalnego (na poziomie organicznym i psychicznym) wynikający z określonej transakcji jednostki z otoczeniem (lub samym sobą), odczuwany jako przykry, obciążający jej zasoby, zagrażający dobrostanowi.

Stres, bez względu na to, którą definicję przyjmiemy za właściwą lub dominującą, może mieć różne formy. W literaturze przedmiotu wymienia się trzy główne rodzaje stresorów: stresory przewlekłe, ważne wydarzenia życiowe i dokuczliwe kłopoty codzienne. Stresory przewlekłe dotyczą sytuacji życiowej bądź stanu, który ma podstawowe znaczenie w życiu jednostki. W takiej sytuacji mamy do czynienia ze stresem endemicznym charakteryzującym się niedoborem zasobów, brakiem, trwałą stratą, deprywacją lub niemożliwością pełnienia określonej roli. Kolejnym istotnym stresorem są ważne wydarzenia życiowe, które od stresorów przewlekłych różnią się tym, że są ograniczone czasowo i przestrzennie. Wśród tych wydarzeń jako jedne z ważniejszych wymienia się śmierć współmałżonka, rozwód, zwolnienie z pracy, pojawienie się nowego członka rodziny, przejście na emeryturę czy niezwykłe dokonania osobiste (Antonovsky, 2005). W kontekście stresu wymienia się także uciążliwe kłopoty codzienne, takie jak np. spóźnienie na autobus, itp.

Trudno mówić o jednoznacznym skutku stresu, gdyż związany jest on z oddziaływaniem wielu czynników. Efekt stresu zależy między innymi od tego jak jednostka spostrzega sytuację stresową oraz własne możliwości poradzenia sobie z nią. Jedną z bardziej charakterystycznych cech reakcji stresowej jest to, iż pojawia się ona w ciągu kilku sekund, powodując wiele reakcji chemicznych w organizmie człowieka. Kilkukrotne wystąpienie tego typu reakcji powoduje duży dyskomfort, spięcie i wewnętrzny niepokój. Może prowadzić do skutków szkodliwych dla zdrowia, osłabienia czynności organizmu oraz wypalenia i wyczerpania (Kretschmann, Lange-Schmidt, 2003). W badaniach wykazano dłuższe zaleganie zmian fizjologicznych po ustąpieniu sytuacji stresowej u chorych z zawałem serca i z chorobą wrzodową.

Zdaniem Sieka (1989) odwołującego się do koncepcji Selye?go negatywne i niszczycielskie działanie stresu na człowieka związane jest z częstym i długotrwałym przeżywaniem reakcji alarmowych, co prowadzi do ich kumulowania się i fizjologicznego wyczerpania organizmu. Reakcja alarmowa rozpoczyna się od nagłego wydzielania adrenaliny i ACTH, który to hormon pobudza nadnercza do wydzielania kortykoidów, które powodują skurczenie grasicy, zanik węzłów chłonnych i wytwarzanie cukru. Reakcja stresowa może prowadzić także do powstania owrzodzeń trawiennych w żołądku i jelitach. Faza wyczerpania następuje, gdy długotrwały stres powoduje zużycie możliwości fizycznych i psychicznych człowieka. Fazę tę można rozpoznać, gdy człowiek nagle i bez powodu zapada na jakąś chorobę. To jaka to będzie choroba zależy od tego, który narząd jest najsłabszy. Zdaniem Sieka można mówić o hipotezie, według której przeżycie silnego stresu prowadzi po upływie około sześciu miesięcy do wystąpienia ciężkiej choroby somatycznej.

Wykazano gorsze funkcjonowanie systemu immunologicznego w sytuacjach stresowych, w tym mniejsze wytwarzanie limfocytów i zmniejszoną ich aktywność w sytuacji stresowej. Stwierdzono ponadto, że osoby, u których występuje więcej wydarzeń życiowych, w większym stopniu narażone są na zachorowanie. Także stres codzienny przez swą powtarzalność może zagrażać człowiekowi powodując chociażby takie dolegliwości jak bóle głowy, kręgosłupa czy gardła (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008). Borkowski (2001) podaje, iż negatywne zdrowotne skutki stresu mogą występować w postaci zaburzeń funkcjonowania narządów lub układów ciała oraz uszkodzeń struktury biologicznej organów końcowych pobudzenia stresowego takich jak serce, żołądek czy skóra.

Uważa się, że praktycznie wszystkie choroby, na które może zapaść człowiek mają związek ze stresem (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008). Jako główny negatywny skutek stresu uważa się występowanie chorób psychosomatycznych, do których zalicza się chorobę wrzodową (żołądka, okrężnicy, dwunastnicy) jak i choroby układu krążenia - chorobę wieńcową czy nadciśnienie tętnicze (Borkowski, 2001). Układ sercowo-naczyniowy jest jednym z najbardziej narażonych na działanie stresu, gdyż stres zwiększa ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną serca, przyspiesza procesy zwyrodnieniowe i miażdżycowe w naczyniach krwionośnych oraz może prowadzić do zawału mięśnia sercowego. Oprócz zwiększenia ryzyka występowania chorób krążenia stres także prowadzi do zaostrzenia już istniejącej choroby (Ogińska - Bulik, Juczyński, 2008).

Stres w dużej mierze wpływa także na występowanie chorób onkologicznych. Jest to związane z immunosupresyjnym działaniem stresu, który obniża odporność nie tylko na infekcje, ale także hamuje zdolność likwidowania komórek rakowych. Silny stres może być odpowiedzialny za redukcję rozmiarów grasicy, a przez to hamowanie wydzielania przeciwciał. Także będący efektem stresu wzrost poziomu kortyzolu i noradrenaliny może obniżać liczbę i aktywność komórek wychwytujących raka (Ogińska - Bulik, Juczyński, 2008).

Ponadto stres może zwiększać ryzyko pojawienia się innych chorób psychosomatycznych takich jak cukrzyca, astma, reumatoidalne zapalenie stawów czy różnego rodzaju alergii (Borkowski, 2001). Stres związany jest także z wieloma chorobami dermatologicznymi takimi jak: egzema, wypryski, trądzik, pokrzywka, świerzbiączka, liszaj, łuszczyca, atopowe zapalenie skóry, łysienie plackowate, opryszczka, nadmierna potliwość (Ogińska - Bulik, Juczyński, 2008). Ponadto jednym z poważniejszych skutków stresu może być wystąpienie zespołu stresu pourazowego objawiającego się zaburzeniami snu, nawracającymi wspomnieniami traumy, obniżoną wrażliwość w stosunku do otoczenia, stanami lęku i depresji, trudnościami w koncentracji uwagi, drażliwością oraz wybuchami złości, które również mogą pociągać za sobą konsekwencje somatyczne.

Czynniki temperamentalno-osobowościowe


Oprócz opisanego powyżej stresu, do pojawienia się chorób somatycznych mogą predysponować czynniki temperamentalno-osobowościowe. Należą do nich przede wszystkim nadmierna reaktywność, poszukiwanie stymulacji, zahamowanie i tłumienie emocji (zwłaszcza gniewu i wrogości), aleksytymia, wysoka potrzeba osiągnięć, cechy kompulsywne, tendencje do depresji, neurotyczność oraz pesymizm.

Coraz częściej wskazuje się również na rolę tak zwanych wzorów zachowania czy typów osobowości. W literaturze najczęściej mówi się o wzorze zachowania A, który w latach pięćdziesiątych został po raz pierwszy opisany przez kardiologów Meyera Friedmana i Raya Rosenmana (1959) jako potencjalny czynnik ryzyka chorób serca. Osoby prezentujące wzór zachowania A są opisywane jako ambitne, zorganizowane w sposób sztywny, niecierpliwe, przewrażliwione na punkcie punktualności i dotrzymywania terminów, niespokojne, aroganckie i wrogie. Cechuje je silna potrzeba osiągnięć (ambitne cele, tendencja do współzawodniczenia, rywalizacji), agresywność (często o charakterze instrumentalnym, związana z pokonywaniem przeszkód), tendencja do dominacji (sprawowanie kontroli nad otoczeniem), rywalizacja, stałe poczucie presji czasu, wysoka dynamika zachowań, energia przejawiana w działaniu, pośpiech i niecierpliwość, określony sposób mówienia, poruszania się, gestykulacji, napięte mięśnie, zaciskanie pięści, szybkie tempo wykonywania czynności.

Ludzie o osobowości typu A mają przeważnie znaczne osiągnięcia, są określani mianem pracoholików, zajmują wysokie stanowiska. Osoby o osobowości typu A częściej doświadczają stresu oraz charakteryzują się zwiększoną reaktywnością układu sercowo-naczyniowego przejawiającą się istotnie wyższym ciśnieniem oraz częstością akcji serca w odpowiedzi na działający stresor. Może u nich dochodzić do stopniowego i nieodwracalnego przemodelowania mięśnia komór serca oraz przyspieszonego rozwoju zmian miażdżycowych w nadmiernie obciążanych ścianach tętnic. Wzór zachowania A zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, innych chorób krążenia oraz różnych dolegliwości ze strony układu trawiennego (Eysenck, 1990; Friedman, 1996).

Kolejnym wzorem zachowania opisywanym w literaturze jest wzór zachowania C. Posiadająca go osoba jest odbierana jako spokojna i opanowana, natomiast w rzeczywistości jest ona sfrustrowana i niezadowolona. Wzór zachowania C cechuje niezdolność do zachowań agresywnych i gniewu, brak asertywności, ukrywanie negatywnych emocji, uległość, ukrywanie się za fasadą łagodnej dobroci, brak swobody w kontaktach, niska satysfakcja z życia seksualnego, mała aktywność społeczna, zależność od otoczenia, głębokie poczucie winy, poczucie osamotnienia, powierzchowność i niestabilność związków, mała ekspresja emocjonalna, racjonalne i antyemocjonalne zachowanie, unikanie konfliktów, nadmierne społeczne dostosowanie (tzw. hyperadaptacja społeczna), rezygnacja ze swoich potrzeb na rzecz innych. Osobowość typu C cechuje się ponadto wysokim stopniem neurotyczności, skrajną powściągliwością, kontrolowaniem emocji, supresją i represją. Osoby takie często popadają w depresję i czują się bezradne. Ten wzór zachowania może prowadzić do załamania się potencjałów odpornościowych, braku wiary we własne możliwości, rozwoju poczucia beznadziejności, pesymizmu życiowego i utraty woli życia. Osłabienie układu immunologicznego wywołane depresją i bezradnością może prowadzić do wystąpienia chorób nowotworowych (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008).

Kolejnym typem osobowości predysponującym do zachorowania jest osobowość typu D. Jest ona definiowana jako występowanie tendencji do negatywnej emocjonalności (lęk, zamartwianie, drażliwość). Oznaczenie literą D pochodzi od angielskiego słowa distressed - strapiony, nieszczęśliwy, zakłopotany. Osoby o osobowości typu D mają tendencję do częstego doświadczania emocji negatywnych, a rzadkiego pozytywnych. Ponadto cechuje je skłonność do świadomego powstrzymywania się od wyrażania emocji głównie w sytuacjach społecznych (hamowanie społeczne), tendencja do zamartwiania się i odczuwania napięcia, pesymistyczny sposób patrzenia na świat, łatwość irytowania się, niska skłonność do dzielenia się emocjami z innymi (głównie z obawy przed dezaprobatą i odrzuceniem), słabe więzi z innymi ludźmi, tendencja do obwiniania się, skłonność do depresji, trudności w spostrzeganiu i korzystaniu ze wsparcia społecznego, obniżone samopoczucie, niska samoocena oraz poczucie wyczerpania.

Osoby z osobowością typu D często skarżą się na bóle w klatce piersiowej oraz często stosują leki przeciwbólowe. Osobowość typu D jest powiązana z występowaniem chorób sercowo - naczyniowych (symptomy dystresu: przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, zwiększenie stężenia katecholamin i kortyzolu) oraz z osłabieniem układu immunologicznego (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2004).

Ostatnim z wzorów osobowości, najrzadziej analizowanym w literaturze jest osobowość typu H. Cechuje ją wrogość, cyniczny pogląd na świat, antagonistyczne relacje z innymi, negatywne przekonania o innych, negatywne oczekiwania wobec innych, brak współpracy z innymi oraz wybuchowe reakcje na stres. Osobowość ta jest powiązana z zachorowaniem na choroby układu krążenia

Czynniki behawioralne (styl życia) oraz czynniki środowiskowe


Kolejnym czynnikiem analizowanym z punktu widzenia predyspozycji do zachorowania na choroby somatyczne jest styl życia czyli sposób funkcjonowania jednostek, grup społecznych i narodów, uzależniony od konkretnego kontekstu geograficznego, ekonomicznego, politycznego, kulturowego i religijnego. Dotyczy on zachowań codziennych, funkcjonowania w miejscu pracy, aktywności i sposobu spędzania wolnego czasu oraz diety. W ciągu ostatnich dziesięcioleci styl życia stał się istotnym czynnikiem analizowanym w kontekście zdrowia człowieka (Farhud, 2015). Według WHO około 60% czynników wpływających na zdrowie ma związek ze stylem życia (Ziglio, Currie, Rasmussen, 2004). Problemy takie jak choroby metaboliczne, kostno-szkieletowe (w tym wady postawy), choroby układu sercowo-naczyniowego, nadciśnienie, nadwaga czy choroby nowotworowe, są powiązane z niezdrowym stylem życia (Farhud, 2015). W naszych czasach problemy takie jak niedożywienie, niezdrowa dieta, nadwaga, palenie papierosów, nadmierne używanie alkoholu, niewłaściwe i nadmierne korzystanie z nowych technologii takich jak komputer, Internet, smartfon, tablet są objawami niezdrowego, ale dominującego w społeczeństwie, stylu życia. W kontekście zdrowia i negatywnego wpływu na nie, analizowane są przede wszystkim:
  • antyzdrowotne zachowania (palenie papierosów i nadużywanie innych substancji psychoaktywnych, w tym leków, alkoholu, narkotyków),
  • brak zachowań prozdrowotnych,
  • dieta i niewłaściwy sposób odżywania się,
  • aktywność fizyczna lub jej brak,
  • zachowania seksualne,
  • sen,
  • korzystanie z nowoczesnych technologii,
  • nauka.

W kontekście negatywnego wpływu na zdrowie człowieka analizowane są także czynniki środowiskowe. Znaczenie ma tu stopień urbanizacji i uprzemysłowienia, który koreluje z częstością zachorowalności na choroby nowotworowe i układu krążenia. Negatywny wpływ na stan zdrowia ma także dysfunkcjonalny system rodzinny, przemoc w rodzinie, alkoholizm czy rozpad rodziny. Wskazuje się również na przeciążenia i konfliktowość w środowisku pracy, a także wysoki poziom zagrożenia społecznego i niepewności w miejscu zamieszkania.

Jak wynika z przedstawionych powyżej przykładów czynniki psychologiczne mają istotne znaczenie dla stanu zdrowia człowieka. Oprócz tych wcześniej przywołanych i najczęściej wymienianych w literaturze można jeszcze wskazać na czynniki ryzyka wynikające z fazy rozwoju człowieka, takie jak kryzys adolescencji, kryzys środka życia czy kryzys starości. Warto zaznaczyć także, że istnieją choroby wywoływane bezpośrednio przez czynniki psychologiczne, jak np. zawał pozanaczyniowy spowodowany gwałtownym wyrzutem adrenaliny i skurczem naczyń wieńcowych wywołany silną sytuacją stresową. Jednakże, co warto podkreślić, wszystkie te czynniki, a szczególnie behawioralne, związane ze stylem życia, można modyfikować, co daje nam znaczną kontrolę nad własnym stanem zdrowia.


    Autorka jest doktorem nauk społecznych w zakresie psychologii, absolwentką Uniwersytetu Gdańskiego. Ukończyła studia na kierunkach: psychologia, pedagogika oraz edukacja niepełnosprawnych intelektualnie z terapią indywidualną. Obecnie pracuje jako psycholog. Interesuje się przede wszystkim psychologią zdrowia i jej dyscyplinami szczegółowymi, takimi jak psychoonkologia i psychoneuroimmunologia oraz dyscyplinami z nią związanymi - psychosomatyką oraz psychologią stresu. Interesuje się ponadto zdrowym stylem życia, sportem i aktywnością fizyczną, zdrowym odżywianiem oraz psychodietetyką, a także coachingiem, life coachingiem, wellness coachingiem oraz rozwojem osobistym, motywacją i wyznaczaniem celów.


Bibliografia


  • Antonovsky, A. (2005). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
  • Belloc, N., Breslow, L. (1972). Relationship of physical health status and health practices. Preventive Medicine, 1(3), 409-421.
  • Borkowski, J. (2001). Radzenie sobie ze stresem a poczucie tożsamości. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
  • Eysenck, H. J. (1990). Type A Behavior and Coronary Heart Disease: The Third Stage. Journal of Social Behavior and Personality, 5, 25-44.
  • Farhud, D. D. (2015). Impact of Lifestyle on Health. Iran J Public Health., 44(11), 1442-1444.
  • Friedman, M. (1996). Type A Behavior: Its Diagnosis and Treatment. New York, Plenum Press (Kluwer Academic Press).
  • Friedman, M., Rosenman, R. (1959). Association of specific overt behaviour pattern with blood and cardiovascular findings. Journal of the American Medical Association, 169, 1286-1296.
  • Heszen, I., Sęk. (2008). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Hobfoll, S. E. (2006). Stres kultura i społeczność. Gdańsk: GWP.
  • Kretschmann, R., Lange - Schmidt, I. (2003). Co to jest stres? [w:] Kretschmann, R. Kirschner - Liss, K. (red.) Stres w zawodzie nauczyciela. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 25-29.
  • Ogińska-Bulik, N., Juczyński Z. (2004). Osobowość stresowa (typ D) a ryzyko występowania chorób układu krążenia. W: Kosińska-Dec K., Szewczyk L. (red.). Rozwój, zdrowie, choroba. Aktualne problemy psychosomatyki. Warszawa: BEL Studio, 47-98.
  • Ogińska - Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin.
  • Plopa, M. (2005). Stres w izolacji morskiej: psychospołeczne uwarunkowania. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
  • Reykowski, J. (1966). Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
  • Selye, H. (1960). Stres życia. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
  • Siek, S. (1989). Walka ze stresem. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
  • Strelau, J. (1996). Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem [w:] Heszen - Niejode, I.,
  • Ratajczak, Z. (red.) Człowiek w sytuacji stresu: problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
  • Ziglio, E., Currie, C., Rasmussen, V. B. (2004). The WHO cross-national study of health behavior in school aged children from 35 countries: findings from 2001-2002. J School Health, 74 (6), 204- 206.



Opublikowano: 2016-11-18



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

Zobacz więcej komentarzy